Skam

Dette temaet kan gi opplæring innan kompetansemål der eleven skal kunne:

• reflektere over korleis identitet, sjølvbilete og eigne grenser blir utvikla og utfordra i ulike fellesskap, og presentere forslag til korleis ein kan handtere påverknad og uønskte hendingar (samfunnsfag).
• identifisere og drøfte etiske problemstillinger knyttet til ulike former for kommunikasjon (KRLE)

Folkehelse og livsmestring: Aktuelle områder innenfor temaet er fysisk og psykisk helse, levevaner, seksualitet og kjønn, rusmidler, mediebruk, og forbruk og personlig økonomi. Verdivalg og betydningen av mening i livet, mellommenneskelige relasjoner, å kunne sette grenser og respektere andres, og å kunne håndtere tanker, følelser og relasjoner hører også hjemme under dette temaet.

Forklaring og innhald til timen:

• Instruksjonar for lærar - Hemmeleg 10. trinn NN (PDF, 395 kB) eller
• Instruksjoner for lærer - Hemmelig 10. trinn BM (PDF, 412 kB)

Temaet denne gongen er skam. Skam er ein av dei følelsane som skaper mest sjukdom og liding, så det å kunne noko om følelsen, og vite kva som kan hjelpe er viktig. Les gjerne tektsta under til heimane for å lære meir om følelsen skam. Og husk å sende lenke til heimane om at de har denne timen, slik at dei får høve til å vere med i dette arbeidet for god livsmeistring og folkehelse!

Du har nok elevar i klassa di som er alt for godt kjent med denne følelsen. Difor er det fint om du er open for å legge merke til om enkelte får reaksjonar du bør følgje opp. Kanskje kan du seie i etterkant når du får høve til å snakke med eleven aleine: «Eg la merke til at (du vart så stille / såg trist ut / såg ut som du hadde det vondt) i timen om skam. Var timen vond for deg å vere med på?» (bli stille og vent på svar) Sjekk om eleven snakkar med nokon om dette, eller om du skal formidle kontakt med helsesjukepleiar eller andre eigna vaksne på skolen.

Skam er ein av dei vondaste følelsane vi har. Ein følelse av å ikkje høyre til, ikkje vere god nok eller å vere grunnleggjande feil. Når vi føler skam er vi ofte tunge i kroppen og hovudet, vi kan få vondt i magen og få lyst til å gøyme oss eller forsvinne. Grunnen til at denne følelsen er ekstra vond, er knytt til det grunnleggjande behovet vi menneske har for tilknytning og kontakt med andre. Vi er sosiale flokkdyr som har behov for å høyre til saman med nokon få, eller mange. Når plassen vår i flokken er trua, kan skam raskt dukke opp. Dette kan til dømes skje om vi gjer noko som ikkje er akseptert i flokken, om andre påpeikar noko dei ikkje likar med oss, gir uttrykk for at vi ikkje fortener å vere med lenger, eller ikkje er god nok. Nokon gongar skjer dette berre gjennom eit skeivt blikk, himling med augene, eller andre kroppslege teikn flokken gir.

Fordi skam oppstår i relasjon med andre snakkar vi nokon gongar om å påføre andre skam. Det kan høyrest litt valdsamt ut, men det treng ikkje alltid vere så dramatisk. Ofte har vi små utsegn i kvardagen som kan gjere at andre føler skam, også barna vi har rundt oss. Vi som er vaksne i dag kan nok hugse å ha blitt fortalt at vi skulle «Gå og skamme oss» eller «Fy! Skam deg!». Det er ikkje like vanleg å seie dette til barn i dag, men utsegn som «Nei, no må du slutte, slik er det berre småunger som gjer» eller «No vart eg skuffa over deg» eller «Alltid må du øydelegge for alle andre!» har noko av den same effekten. Ungdommen kan få ein vond følelse av å ikkje vere god nok eller at det er noko grunnleggjande feil med dei.

Skam er ein komplisert følelse på veldig mange måtar. Innan fagmiljøet er det ueinigheit om skam er ein følelse som har ein nyttig funksjon for menneske, eller om det berre er ein svært vond følelse som skaper mykje uhelse i befolkninga. Dei siste åra har skam-ordet vore nytta i samansette ord som flyskam, kjøttskam og liknande. Tanken har vore at det å definere nokre handlingar som skamfulle, kunne føre til at fleire tok val som kan vere hjelpsame for klima og miljø. Dette kan sjåast som eit forsøk på å påføre folk skam. Det er sjeldan ein god ide. Skam er ein følelse som trykker ned, som binder energi, som hindrar vekst og utvikling i menneske uavhengig av alder. Og generelt sett er det sjeldan lurt å be folk om å føle noko dei ikkje føler av seg sjølv. «Dette burde du vere glad for» «Dette burde gjere deg så sint» «No bør du vere ferdig med denne sorga» «Du må jo heller kjenne deg takknemleg for alt som er bra!» - er alle typiske utsegn som prøver å få andre til å føle noko anna enn dei gjer. Og dermed utsegn som kan føre til skam, fordi ein får beskjed om at ein føler feil.

Noko av det som gjer skam ekstra komplisert er at vi menneske kan skamme oss over ting vi slett ikkje kan noko for. Vi kan skamme oss over enkelte familiemedlemmar, over korleis dei er, ting dei har gjort, eller økonomisk status. Vi kan skamme oss over at vi blir mobba. Barn, unge og vaksne som vert utsett for vald og seksuelle overgrep, kan skamme seg over at dette skjer med dei – sjølv om det ikkje er deira skyld og ansvar at dette skjer eller har skjedd. Vi tenker jo at skamfølelsen kjem for å minne oss om at vi må gjere endringar i måten vi er på slik at vi ikkje mistar plassen vår i flokken. Men i desse tilfella er det ikkje så mykje vi kan gjere sjølv for å endre det som skaper skam. Og dermed kan skammen ta stor plass over lengre tid, utan at det er så lett å hjelpe den. Vi veit at skam har ei betydeleg rolle utviklinga av psykisk uhelse, men også i mange somatiske sjukdomar.

Korleis kan du som vaksen støtte ein ungdom som føler skam?

Det viktigaste vi vaksne kan gjere er å forsøke å ikkje påføre barn skam gjennom måten vi ser på dei eller snakkar til dei. Ungdom treng mykje bekrefting på at dei er gode nok, rette nok, bra nok – akkurat slik dei er.

Når du forstår at ein ungdom kjenner skam er det fint om du tonar deg inn med stemmen og kroppen din. Sei for eksempel: «No høyrest det ut som om du kjenner skam/ du skammar deg. Det er vanleg å føle skam når noko slikt skjer med oss, så eg forstår at du kjenner det sånn. Det gjer veldig vondt. Husk at sjølv om dette har skjedd, så betyr ikkje det at noko er galt med deg! Du er akkurat sånn som du skal vere. Og eg/vi likar deg veldig godt/ er glad i deg som du er». Så kan de snakke saman om kva de kan gjere saman for at dette skal bli betre.

Sjå gjerne filmane om validering og forvirrande følelsar.

Når ungdomar har det vondt er det ikkje sjeldan at skam er involvert. Dei set kanskje ikkje ord på det sjølv, men vi ser dei har det vondt, og at dei legg mykje ansvar på seg sjølv for det dei står i og det som skjer eller har skjedd med dei.

For oss handlar det difor ofte om å hjelpe dei å sjå at det ikkje er deira skuld at ting har blitt som det har blitt. Og at det ikkje er ungdommen sitt ansvar å gjere noko med det.

Det er veldig fint at ungdommen kjem til oss og set ord på det som er vondt og vanskeleg. Det dei helst vil halde hemmeleg for andre. Det er ikkje alt alle treng å vite, men det å kunne snakke om det med nokon som forstår, og kan gi uttrykk for å forstå er viktig. Vi vil gjerne vere dei som møter ungdommane sin skam med empati, og dermed kan hjelpe ungdommen til å kome seg vidare frå dei vondaste følelsane.

Saman kan vi finne ut kva som er lurt å gjere vidare.

Hemmelegheiter handlar nokon gongar om alvorlege hendingar som overgrep, vald og uheldige opplevingar og hendingar. Slike hemmelegheiter er helsesjukepleiar klar for å ta imot. Helsesjukepleiar har teieplikt. Helsesjukepleiar har også meldeplikt til ulike instansar som politi og barnevern i alvorlege saker, dette er noko helsesjukepleiar informerer den unge om. 

Uansett er det viktig at vonde opplevingar blir tatt tak i og jobba med. Vonde hemmelegheiter og skam kan føre til mykje uhelse. Difor er det viktig å snakke om dei med nokon som er trygge.